Bij de laatste verkiezingen voor de Tweede Kamer in 2012 waren 20.984 stemmen ongeldig. Een hogere usability van stembiljetten leidt tot een lager aantal ongeldige stemmen bij een raadgevend referendum.

Ongeldige stem

Vijf dagen voor het eerste raadgevende referendum in ons land toont GeenStijl een stembiljet (figuur 1). Er is volgens auteur Van Rossem geen sprake van een 1 aprilgrap, wel is er een probleem: “Je mag alleen het piepkleine witte bolletje rood kleuren met het stempotlood. Dus NIET het rechthoekige vakje daar omheen. Doe je dat wél, dan is je stem ongeldig.”

Voor de geldigheid van een stem hanteert de Kiesraad de volgende richtlijn: “De kiezer stemt door een wit stipje, geplaatst vóór zijn keuze, rood te maken”. Ongeldige stemmen zijn volgens de Kieswet die stemmen “waarbij de kiezer op het stembiljet niet, door het geheel of gedeeltelijk rood maken van het witte stipje in een stemvak, op ondubbelzinnige wijze heeft kenbaar gemaakt op welke kandidaat hij zijn stem uitbrengt, of waarbij op het stembiljet bijvoegingen zijn geplaatst waardoor de kiezer kan worden geïdentificeerd.”

De tekst gaat verder onder deze afbeelding
Stembiljet raadgevend referendum 2016
Figuur 1: Stembiljet raadgevend referendum 2016 (bron: GeenStijl).

Bij het referendum wordt het woord kandidaat vervangen door keuze. Het is dus kennelijk geen probleem om het vak met de tekst Voor of Tegen rood in te kleuren, mits het bijbehorende witte stipje ook geheel of gedeeltelijk rood is gekleurd, je niet bij een andere keuze ook iets met je potlood hebt ingekleurd, en niet ergens op het stembiljet jouw naam staat geschreven, zodat kan worden afgeleid wat je stem is.

Hoe vaak gaat het mis?

Bij de verkiezingen voor de Tweede Kamer in 2012 waren volgens de Kiesraad 9.424.235 van de 9.462.223 stemmen geldig, oftewel 99,60%. Blanco stemden 17.004 personen (0,18%), en 20.984 stemmen (0,22%) waren ongeldig. Dat lijkt niet veel, toch kan het cruciaal zijn als het aantal voorstanders en tegenstanders bij een referendum dicht bij elkaar ligt.

Uit deze cijfers valt niet af te leiden of de kiezers per ongeluk iets verkeerd deden. Of dat ze bewust een ongeldige stem uitbrachten, door meerdere stemvakken in te vullen, dan wel het stembiljet vol te schrijven met tekst. Elke stem die niet bewust ongeldig is uitgebracht vind ik er een teveel.

De Kiesraad is zelf kennelijk ook tot de conclusie gekomen dat het stembiljet voor dit referendum onduidelijk is. Het heeft een pdf-document online gezet, met vele voorbeelden van wat wel, en wat niet is toegestaan. Hopelijk ziet de Kiesraad ook in dat het beter moet. Er zijn door mij tien tips die leiden tot verbetering voor ze opgesteld:

1: Toon eerst de instructie

In het voorbeeld op GeenStijl.nl staat de instructie “U stemt door het rood maken van één wit stipje” onder de twee keuzes van het referendum. Het is gebruikelijk dat mensen bovenaan de pagina beginnen met lezen. Door de instructie eerst te tonen voorkom je dat de kiezer eerst een fout maakt, en pas daarna leest hoe het wel moet.

2: Scheid secties duidelijk van elkaar

Een eenvoudige zwarte scheidingslijn over de hele breedte onder elk sectie van het stembiljet maakt de kiezer duidelijk wat bij elkaar hoort. Ook een kop aan het begin van elke sectie, zoals Stembiljet raadgevend referendum, Instructie, Stemmen, en Stembiljet inleveren, geeft duidelijkheid. Geef deze koppen iets groter en in een vette tekenstijl weer.

3: Geef een ondubbelzinnige instructie

De instructie “U stemt door het rood maken van één wit stipje” kan tot verwarring leiden. Neemt de kiezer als stemvak een zwart vierkant waar, waaruit een cirkelvorm is geknipt? Of een witte stip, met een zwarte vierkante rand eromheen? Een kwestie van perceptie, vergelijkbaar met een metro die van je af lijkt te rijden, of naar je toe lijkt te komen (video).

Zullen er ook kiezers zijn die de letters o in het woord Voor zien als witte stipjes? Dat zal wel loslopen. Toch kan de instructie beter, door een goed en foutief ingevuld stemvakje te tonen. Dit ondersteunt de kiezers die meer visueel dan tekstueel zijn ingesteld. Zorg dat het rood van het potlood ook in kleur is afgedrukt in beide voorbeelden in de instructie.

4: Gebruik toegankelijke taal

Meer dan 1.500.000 mensen in ons land zijn laaggeletterd. Ook is van steeds meer kiezers Nederlands niet de moedertaal. Vermijd daarom onduidelijke woorden als stipje, nu blijkt dat mensen het ook bolletje (Van Rossem) noemen, of keuzerondje (ICT’ers). “U stemt door het rood maken van het stemvak bij uw keuze”, lijkt me al een eerste verbetering.

De tekst wordt ook beter als een actieve opdracht. En het verkleinwoord stemvakje maakt net iets duidelijker, dat het een subonderdeel is van een keuze Voor of Tegen. Wellicht helpt een verwijzing naar de zwarte kleur van het stemvakje ook. “Stem door het rood maken van het zwarte stemvakje bij uw keuze.” Pas tip 9 toe om uiteindelijk tot de beste tekst te komen.

5: Omlijn elke keuze

Bij de presidentiële verkiezingen in de Verenigde Staten tussen George Bush en Al Gore in 2000 ontstonden er problemen in de staat Florida. Een van deze problemen was het zogenaamde butterfly stembiljet (figuur 2) in Palm Springs. Met als de vleugels van een vlinder links en rechts namen van kandidaten, en in het midden alle stemvakjes in één kolom onder elkaar.

De tekst gaat verder onder deze afbeelding
Butterfly stembiljet
Figuur 2: Butterfly-stembiljet presidentiële verkiezingen Florida in 2000 (bron: Wikipedia).

Hierdoor stond elk stemvakje dichtbij de namen van meerdere kandidaten. Voor het brein van de kiezer is het beter dat alle keuzes duidelijk van elkaar zijn te onderscheiden. De individuele rand om elke keuze op het stembiljet werkt hiervoor prima. Het stemvakje op het stembiljet van dit referendum is nu wel volkomen onnodig voor een deel over die rand heen geplaatst.

6: Maak voldoende ruimte tussen keuzes

Op het stembiljet uit Palm Springs staan de gele stemvakjes erg dicht op elkaar. Wat dat betreft zijn de stembiljetten van onze verkiezingen voor de Tweede Kamer beter. Daar zit er witruimte tussen alle kandidaten, en ook tussen de verschillende partijen. De ruimte tussen de twee keuzes op het stembiljet voor het referendum mag nog wel wat groter.

Zo geeft een reaguurder van GeenStijl aan dat het woord Voor nog te dicht bij het stemvakje voor de keuze Tegen staat. Bij een verkiezing met slechts twee keuzes is het daarom beter om beide keuzes onder elkaar te plaatsen. Dit maakt de kans dat een enkeling het formulier op die manier verkeerd interpreteert weer net iets kleiner.

7: Maak het stemvakje groot genoeg

In vergelijking met stembiljetten voor verkiezingen van de Tweede Kamer is het stemvakje bij het raadgevend referendum ineens een stuk kleiner geworden. Het is me niet duidelijk wat de achtergrond van deze keuze is. Wellicht is de Kiesraad van mening dat de rode potloden op deze manier langer meegaan. Of verwacht men zo minder fouten. Persoonlijk vind ik juist de grotere stemvakken beter als zodanig te herkennen.

8: Zet stemvak en tekst op dezelfde hoogte

Nu het stemvakje linksboven in de hoek, en deels over de rand, heen is geplaatst, lijkt het weg te willen vliegen van de tekst Voor of Tegen bij de keuze. Door zowel het stemvakje als de tekst verticaal op dezelfde hoogte te plaatsen is het net weer een stukje duidelijker dat ze bij elkaar horen. Het hoogteverschil tussen de stemvakjes en de namen van de kandidaten was een van de voornaamste problemen in Palm Springs in 2000.

9: Test met de doelgroep, en verbeter

Om het aantal onbewuste fouten bij een stemming, met ongeldige stemmen tot gevolg, omlaag te krijgen is het van belang dat vooraf de stembiljetten worden getest met een vertegenwoordiging van de kiezers. Observeer hoe mensen het prototype van een stembiljet gebruiken. En praat met de deelnemers over wat er goed gaat, en hoe het beter kan. Pas daarna een stembiljet aan op basis van de bevindingen, en test het opnieuw, etc.

10: Gebruik dezelfde opzet de volgende keer

Als uit de testen met de doelgroep blijkt dat een stembiljet voldoet, en het aantal onbewust gemaakte fouten bij het stemmen is geminimaliseerd, is het zaak om bij de eerstvolgende verkiezingen met dezelfde opzet verder te gaan. Kiezers zullen de kenmerken van het stembiljet herkennen van een vorige keer. Dat voorkomt onnodige belasting van het brein van de kiezer, en zorgt daarmee voor meer geldige stemmen.

Conclusie

De verkiezingen in Florida in 2000 hebben laten zien dat het verschil tussen winst en verlies minder dan 1000 stemmen kan zijn. Het kleine deel van de kiezers dat onbewust een ongeldige stem uitbrengt kan daarom het verschil maken. Als elke stem telt is het daarom zaak om de usability van stembiljetten te allen tijde centraal te stellen en te optimaliseren.

Ik ben benieuwd naar jouw idee van het ideale stemformulier voor een referendum. Laat het eens weten in onderstaand reactieformulier.

0 Shares:
Dit artikel is 17.911 keer gelezen